Te Hekenga Mai Raro
I te tau 1819 ka tae mai a Ngāti Whātua me Ngā Puhi ki Kāwhia. Ko Tāoho rāua ko tana tama ko Tūwhare o Ngāti Te Roroa, ko Patuone me tana teina me Tāmati Waka Nene, ko Rore, ko Moetara, ngā rangatira o taua ope.
E kīia ana kotahi rau tōpū te tokomaha o ēnei iwi o te raki. Ka uru atu a Ngāti Toa ki te taua nei; ko ngā rangatira ko Te Rauparaha, ko Te Pēhi, ko Te Rangihaeata, ko Nohorua, ko Tūngia, ko Te Rako, ko Te Pōkaitara, ko Te Puaha, ko Tamaihengia me ngētehi atu. Ka haere te ope nei mā Taranaki ka tae ki Poutama, ka whai mai a Te Puoho o Ngāti Tama. Ko tāna, he kimi utu i te kanga a tāna hunaonga he kiri parareka tō tāna wahine. Na, ka ōhiti a Te Puoho mōna taua kanga. Whakaaetia ana te tono a Te Puoho.
Ka tae ki Waitara ka tono a Te Āti Awa kia patua ngā tāngata o Taranaki. E rua ngā pā i horo ko Tataraimaka, ko Panikau. Ka hoki anō rātou ki a Ngāti Mutunga i Waitara he tono anō nā rātou kia patua a Ngāti Maru. Ko Te Kerikeringa te ingoa o te pā i horo. Ka tae atu ki Pātea ki Waitōtara ka wawā te whenua. Ka rere rātou ki uta huna ai.
Anei te whakapapa o Atanatiu Te Kairangi mai i a Ngāti Kuri, he hapū anō nō Ngāti Toa (PDF, 59 KB)
Ka haere tonu te ope ki Whanganui kāore kau he tangata. Ka haere tonu ki Rangitikei ka riro herehere a Te Arapata Hīria, he rangatira nō Ngāti Apa, rāua ko tana tuahine ko Te Rangi Pikinga. Ka moea e Te Rangihaeata hei wahine māna. Hei irāmutu a Te Rangihaeata ki a Te Rauparaha. Nō konei ka tukuna e Ngāti Apa he pounamu, ko Te Whakahiamoe, ki a Ngāti Toa hei hohou i te rongo.
Ka haere tonu te ope nei mā Te Manawatū, ki Horowhenua, ki Ōtaki, ki Waikanae, engari kāore kau he tangata. Kātahi ka whakawhiti a Te Rauparaha mā ki te motu o Kāpiti whawhai ai. Nō te kitenga o te iwi kāinga he kaha ake a Ngāti Toa, ka houhia te rongo, ka tukuna he mere pounamu ki a Te Pēhi. Na, ka hoki te taua nei ki te tuawhenua ka huakina tētehi pā tūwatawata i runga o Pukerua. Ko Ngāti Rangi, he hapū nō Muaūpoko, te iwi kāinga o taua pā. Haere tonu te taua nei mā Te Whanganui a Tara, ka ahu atu ki Te Wairarapa. Ko ngā iwi o reira ko Ngāi Tahu (ki Te Wairarapa), ko Hāmua, ko Rangitāne me ērā atu anō. Tutū ana te puehu i te tūtakitanga o ngā iwi nei. Ko māwhitiwhiti te parekura, ko Kaingatahi te pā i horo. E ai ki ngā kōrero, rite tonu te mano i hinga atu rā ki te māwhitiwhiti.
Ka hoki te taua nei ki Te Whanganui a Tara ka haere ki Ōmere, i te matarae o Te Rimurapa, ka kite i ngā kaipuke o te Pākehā e whakawhiti ana i Te Moana o Raukawa. Ka tahuna te ahi kia rere mai ki uta, engari kīhai i aro mai. I te kitenga i taua kaipuke ka kī mai a Patuone, a Waka Nene rānei, ki a Te Rauparaha mā, "Ngāti Toa, he iwi rangatira koe mehemea ka pā koe ki te iwi rā. He iwi atawhai te Pākehā." Heoi ka noho te whakaaro i roto i a Te Rauparaha me hoki mai anō ia ki te whenua nei. Ko te mea tino pai ki a ia ko te āhei ki te whakapā atu ki te iwi Pākehā kia riro mai ai he pū. Āpiti atu ko te huhua o ngā kai o te tuawhenua, me te moana.
I tuhia rā anō ki te rataka kaipuke [ships log] a Kāpene Bellinghausen o Ruhia, i kite ia i te ahi e kā ana i runga i te rae i Ōmere, i Te Rimurapa, i a ia e whakawhiti ana i Te Moana a Raukawa, i te marama o Hune i te tau 1820. E maharatia whānuitia ana ko te ahi tērā a te ope taua a Te Rauparaha mā i Te Heke o Amiowhenua.
Kātahi a Te Rauparaha mā ka hoki atu ki Kāwhia, a ka hoki a Ngā Puhi ki Hokianga. Tumaunga rā te whakaaro o Te Rauparaha, i te pō, i te ao, kia hohoro te tango i a Kāpiti hei whenua tūturu mō rātou.I muri tata iho, ka ara mai te ope taua a Waikato ki te whawhai i a Ngāti Toa. Na, ko ngā iwi o Kāwhia ko Ngāti Toa, ko Ngāti Koata, ko Ngāti Rarua, ko Ngāti Haumia; ko ngā rangatira ko Te Pēhi, ko Te Rauparaha, ko Te Pokaitara, ko Te Rangihaeata, ko Tungia, ko Te Puaha, ko Tamaihengia. Nō te rongonga o Ngāti Tama i Poutama, ka hohoro mai ki Kāwhia ki te āwhina i a Ngāti Toa; ko ngā rangatira ko Tupoki, ko Raparapa, ko Te Puoho.
Ko ngā iwi o Waikato ko Ngāti Mahuta, ko tō rātou rangatira ko Te Wherowhero; ko Ngāti Maniapoto me ō rātou rangatira me Te Kanawa, me Te Hiakai, me Te Rangituatea, me Tukorehu. E kāia ana neke atu i te rima mano te tokomaha o ngā tangata o Waikato i pakanga ki te iti o Kāwhia.
Ka huakina te pā o Ngāti Rārua i a Ngāti Maniapoto, ka horo te pā o Waikawau. Rite tonu te mahi a Waikato ki ngā iwi o Te Rauparaha mā, ka rere katoa a Ngāti Toa ki roto i o rātou pā. Ko Motungaio, ko Pouewe (ki ngētehi ko Pouwewe) ki raro, ko Te Totara, ko Te Maika me Te Arawi ki runga o te whanga o Kāwhia. Ka hinga a Motungaio ka whakarerea atu e ngā mea i ora ka hui katoa ki roto o Pouewe. Pēnei tonu te horo o ngā pā o Ngāti Toa. Ko Te Totara anake te mea e tū tonu ana.
Anei he mahere whenua mō Kāwhia. Nā Pei Te Hurunui i tuhi. (PDF, 984 KB)
Heoi mā te rahi o Waikato i huakina a Te Totara, ka whakarerea atu e ngā mea o roto ki Te Taharoa, wāhi o Kāwhia. Ka tūtaki ngā taua ki pakanga whakamutunga, i Te Kakara.
Ngā Heke
Nō muri mai ka huihui ngā rangatira o Ngāti Toa, ka whakaae te whakaminenga ki tā Te Rauparaha. Nōna te whakaaro kia whakarerea o rātou whenua tupu, ka heke iho ki te whenua i kite ai rātou i Te Hekenga o Amiowhenua. Ka mea a Te Rauparaha ki ōna iwi, "Me haere tātou ki uta ki a Ngāti Raukawa, ki a Ngāti Tūwharetoa." Kāore a Te Pēhi i whakaae, ka mea me haere mā te maunga huka, mā Taranaki. Ka tau ki tērā. Koia nei Te Heke Tahutahu Ahi, nā Te Rauparaha rāua ko Te Pēhi i ārahi. Ka eke ki runga o Moeatoa, ka waiatatia e Te Rauparaha tana waiata tangi mō Kāwhia. Hei tā Tamihana Te Rauparaha,
"Haere tonu te hokowhitu o Ngāti Toa rā, ka tae ki runga o Moeatoa ki te puke ka titiro mai ki Kāwhia e takoto mai rā, kātahi anō ka puta mai te aroha o te kāinga o Kāwhia, kātahi ka tangi a Ngāti Toa rātou ko to rātou kaumātua ko Te Rauparaha."
Ka whakatika tonu rātou mā Taranaki kia tae atu ki te pā o Te Puoho, ki Turangarua. Ka waiho a Te Akau i reira mā Te Puoho e tiaki i te mea e tata ana te whakawhānau. Ko Tamihana Te Rauparaha tēnā. Ko Ngāti Toa i haere tika tonu ki Mōkau whanga ai i a Te Rauparaha mā.
Engari, ko te hiahia kē o Te Rauparaha kia whānau tana tamaiti ki tōna ake whenua tupu. Heoi, ka noho a Te Rauparaha rāua ko Te Akau; me Te Rangihoungariri, te matāmua o Te Rauparaha; me Tiaia, wahine o Te Pēhi; me Tangahoe, me ngētehi atu whaea o Ngāti Toa i Turangarua. Ka whānau a Tamihana, ka hiki te ope ka haere ma te takutai, whakawhiti atu i te awa o Awakino.
I rokohanga atu e tētehi ope taua a Ngāti Maniapoto e rua rau te tokomaha, ko Tutakaro rāua ko Te Karewa ngā rangatira. Ka peke ake te tokoiti a Te Rauparaha ki te riri, ka hinga aua rangatira.
Hei te pō ka kākāhuria ngā wāhine ki te kahu waero kia pēneitia ai he puni tāne. Kātahi ka tahuna ngā ahi, ka whaikōrero a Te Rauparaha ki tēnā ahi, ki tēnā ahi, hei māminga i te ope taua whai haere i a rātou.
Ka kite koe i te nanakia o Te Rauparaha ki te whakahaere tangata, ki te māminga i te hoariri. Anei te whakataukī a Kaihamu, tupuna o Ngāti Toa, "Ahakoa he iti taku iti, he pura ki te kanohi, ka ngaro te Ao."
Ka mau atu te nuinga o Ngāti Toa i te taha tonga o te awa o Mōkau, ka taki heke ki Te Kaweka, i Taranaki. Kātahi anō a Ngāti Toa ka tau, ka whakatā. Ka tahuri ki te mahi kai mā rātou i runga i te whenua i tukua e Te Āti Awa.
Nō te whakamutunga o te tau 1821, nō te tīmatanga o te tau 1822 rānei, ka tae atu a Te Wherowhero me ōna iwi o Waikato ki te patu i a Te Rauparaha me Ngāti Toa katoa. Nō konei ka tū atu a Ngāti Toa me Ngāti Mutunga ki te mura o te ahi, ka hinga a Waikato ki Motunui.
E rua ngā tau i noho ai a Ngāti Toa i Taranaki, kātahi anō rāua ko Ngāti Mutunga ka heke ki te tonga.
Nō te taenga ki Horowhenua ka tuku karere mai a Toheriri, he rangatira nō Muaūpoko, ki a Te Rauparaha kia haere atu ki te tiki waka mōna. Ka whakatika a Te Rauparaha, a Te Poa, me a rāua whānau, ka haere ki te pā o Toheriri. I te pō ka tahuri a Muaūpoko ki te patupatu i a Te Rauparaha mā.
Nā Hemi Kuti Te Kanawa, he mokopuna nā Te Poa, te kōrero e whai ake nei mō te patunga o ngā tamariki a Te Rauparaha me Ngāti Te Rā ki Te Wī, wāhi o Ohau.
"I te taenga mai o Ngāti Toa ki konei [Horowhenua] ka mea kia tīkina mai e Te Rauparaha he waka tā rātou [Muaūpoko] mana. Ka whakamōhiotia ki a Ngāti Te Rā, kāore ki a Ngāti Toa. Ka haere a Te Poa, a Te Rauparaha, a Te Rakaherea, a Taiko teina o Te Rakaherea, a Te Rangihoungariri, a Te Uira, a Te Ahoaho, a Te Hononga nā Te Kahuirangi tuahine o Te Rakaherea. Ka tae ki Muhunoa ka pō, nā Marore te wahine o Te Rauparaha ēnei tamariki o Ngāti Te Rā, nā Te Rongopamamao, ka tukua ētehi kia haere tonu ki Horowhenua i taua ahiahi, e toru ngā mea i mate i a Muaūpoko i taua ahiahi, nō taua ahiahi anō ka tukua mai e Muaūpoko ka tae mai ki waho o te whare i Te Wī te taua, ka rere a Ngāti Te Rā i te mea kua mōhio he kohuru tērā, ka rere a Te Rauparaha a Te Rakaherea, heoi ngā mea i ora ko ēnei e rua, ko tātou pau katoa iho, ko Te Hononga i waiho hei mōkai mā rātou."
Ko ngā mea i mate i reira ko Te Poa, ko Te Rangihoungariri, ko Te Uira me tana hoa tāne me Taiko. Ko Te Hononga i riro herehere hei mōkai mā rātou. Tirohia te whakapapa kia kite ai koe i tō rātou whanaungatanga. Kātahi ka huri a Ngāti Toa me Te Āti Awa, ko Te Reretawhangawhanga me Wi Kingi Te Rangitaake ngā rangatira o taua iwi nei, ki te patupatu haere i a Muaūpoko. Nō muri mai ka hoki a Te Āti Awa ki Taranaki.
Anei te whakapapa o Te Poa mā ki a Ngāti Te Rā, he hapū anō nō Ngāti Toa (PDF, 55 KB)
Ka haere tonu a Ngāti Toa ki Waikanae noho ai. Tērā pea nō te tau 1823 ka tae mai rātou ki te takiwā o Kāpiti. E ono marama a Ngāti Toa i noho ai ki Waikanae ka rere a Te Pēhi me tana taua toto ki te huaki i a Muaūpoko i Kāpiti. Ka riro i a ia taua motu hei kāinga noho mō Ngāti Toa katoa. Ka waiho mai te tuawhenua.
Nō te tau 1824 ka tupu te whakaaro o ngā iwi tūturu o taua wāhi, arā, o Muaūpoko, o Ngāti Apa, o Rangitāne, o Ngāti Kahungunu me ngā iwi o Whanganui me Te Tauihu o te Waka a Māui kia patua katoatia a Ngāti Toa. I te atapō ka hoea mai ngā waka maha o aua iwi ki Waiorua, wāhi o Kāpiti. E rua mano rātou. Ko te kōrero tuku iho a Ngāti Toa e ono tekau noa iho ngā tane, e toru tekau ngā wahine, o Ngāti Toa whanui - o Ngāti Koata, o Ngāti Haumia me Ngāti Rārua - i Waiorua i taua wā. E ai ki ngā kōrero nā te āwhā i kore ai ngā waka i ū ki tātahi, ā, i āhei ai a Ngāti Toa ki te patupatu haere i te ope whakaeke. I mahara a Ngāti Toa te take i toa ai rātou, ko te mana o Tainui i tau mai ki runga i a rātou. Ko tēnei pakanga ko Waiorua, ki ngētehi ko Te Whakapaetai, ki ngētehi atu anō ko Te Umupakaroa. Ko te rironga tēnei i a Ngāti Toa o te mana whenua mai i Te Upoko o te Ika a Māui tae noa atu ki Horowhenua, ki Manawatū.