Ngā Kai o te Raumati – Kūmara
Te Puna
Atua: Pani Tinaku.
Whakapapa
Te whakapapa o Pani Tinaku.
Parāoa Kūmara - Tohutohu (PDF, 38 KB)
Pūrākau
A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa (PDF, 38 KB)
Waiata
Pōpō! http://hana.co.nz/online/ko-wai/
Karakia
Maie te Tupua
He karakia nō roto mai o Waikato ka tukuna i te hauhakenga o te kūmara
"Maie te tupua, maie te taniwha
I haere mai koe i whea?
I a Whakaotinuku, i a Whakaotirangi
Ko tō manawa, ko taku manawa
E Tāne ka irihia
Whano, whano, haramai te toki
Haumi e!
Hui e!
Taiki e!"
Whakataukī
Kāore te kūmara e kōrero mō tōna māngaro.
He Atua! He Kōrero!
Te Hanga Atua Kiato
Ko te mahi i konei, ko te hanga atua kiato ki te pungapunga (ki te kōrari rānei). Me mea atu ki ngā ākonga kia tūpato rātou i a rātou ka whāwhā i ngā taputapu koi. He kino hoki te puehu pungapunga mō ngā pūkahukahu, nō reira me mau ārai e uhi ana i te waha me te ihu.
Ngā mea e hiahiatia ana
- He Kōrero mō te Kūmara (tātai pukapuka 11023)
- He pungapunga roroa (he kōrari rānei)
- He māripi iti, he whao, he nēra – kia āhua koi tonu (he taputapu whao, tārai, whakairo)
- He penerākau
- He ārai puehu mō te kanohi
- He pepa hōanga
Ngā mahi
- Whakamāramatia atu ki ō ākonga:
Ko te atua kiato he rākau o mua. Ko Pani rāua ko Rongo ngā atua o te kūmara, ā, ka whakaahuangia rāua mō te māra. He mana nui ō rāua, koinā i whakairohia ai a Pani, a Rongo rānei (hoki rānei?) hei atua kiato. Ka takina te atua kiato ki ngā kokonga o te māra kūmara hei manaaki i te māra me ōna hua katoa.
- Pānuitia tahitia te pukapuka He Kōrero mō te Kūmara me ō ākonga. Matapakia ngā atua e whai hononga ana ki te māra me ngā kai ka āta whakatipuria.
-
Ka noho tahi te akomanga ki te tirotiro i ētahi whakaahua o ngā ‘atua kiato’. Whāia tēnei hononga hei tirotiro i tētahi kei Te Ara.
http://www.teara.govt.nz/en/object/17373/atua-kiato - Whakarahia ake ēnei whakaahua hei ārahi i ngā ākonga.
- Me whiwhi ia ākonga i ēnei mea: he pepa, he penerākau, he taputapu whao/whakairo, he pungapunga.
- Ka mātua tuhia he hoahoa ki te pepa. Me āta tirotiro te rahi o tēnā, o tēnā wāhanga o te atua kiato, me te hanga o te pungapunga. Ka tāia atu te hua o te atua kiato ki te pungapunga.
- Ripiripia atu te pungapunga kāore e hiahiatia ana, kia āhua kitea atu ai te hanga o te atua kiato.
- Āta tāraia ināianei te tinana. Kia tūpato – ina whāiti, ina angiangi te pungapunga, tērā pea ka whati.
- Āta tāraia te pito whakarunga o te pungapunga/atua kiato. Mahia mai te upoko, ngā taringa, ngā whatu, te ihu, te waha.
- Ko te pepa hōanga hei whakamaheni i te mata o tō atua kiato. Ki te hiahia ngā ākonga ki te whakapaipai i ā rātou atua kiato ki te peita, e pai ana (mehemea e pai ana ki a koe).
A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa
Ngā mea e hiahiatia ana
- He tauira o te kōrero
Ngā mahi
- T
āia mai te pūrākau A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa. Wehea ngā ākonga ki ngā rōpū e toru. Ka pānui ngā ākonga i te paki – ka pānui tētahi ākonga i tētahi rerenga, kātahi ka pānui ko tētahi atu i te rerenga whai i muri.
- Ka noho tōpū te akomanga ki te matapaki i te pūrākau. Kī atu ki a rātou, taihoa ka arotahi ia rōpū ki tētahi wāhanga o te pūrākau, ka hanga whakaari.
Manga 1: kōwae 1 me te 2
Manga 2: kōwae 3
Manga 3: kōwae 4
- Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga ki te:
- Tito i te tuhinga whakaari
- Kōwhiri i ngā kaiwhakaari
- Waihanga kākahu, taonga tautoko
- Whiriwhiri i te puoro, ngā rama me ngā whakapaipai atamira
- Whakawai, ki te kawe anō i te whakaari.
- Kātahi ka mahi tahi ngā rōpū ki te whakatū i te katoa o te whakaari. Āe rānei me paku whakatikatika ētahi mea? He aha ngā mea e pai noa ana, he aha ngā mea me whakarerekē e tika ake ai te hono tahi, te rere tahi a te katoa?
-
Whakatūria te whakaari hei mātaki mā ngā tēina, mā te whānau rānei.
- Mehemea me āwhina ō ākonga ki te tuhi whakaari, he pai tonu kia whāia e rātou te tukanga tito whakaari kei He Manu Tuhituhi:
- He Tuhinga Whakangahau, whārangi 33–57
- He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake, whārangi 159–183.
Download He Manu Tuhituhi PDFs:
He Tuhinga Whakangahau (PDF, 27 MB)
He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake (PDF, 5 MB)
Pōpō
Kua tuhia kētia he rauemi mā te kaiako mō ētahi tino mōteatea o te ao Māori, ko te ingoa o te rauemi nei, ko Ko Wai. Kei reira te oriori rongonui a Enoka Te Pakaru, a Pōpō! Ko te arotahinga o taua rauemi, ko te reo ā-waha, ā, i tuhia mā ngā ākonga kei ngā taumata 1–4 o te marautanga. Whāwhātia tahitia te oriori nei me ō ākonga.
Kua tāia hoki ngā kupu o Pōpō! ki te mutunga o te pukapuka He Kōrero mō te Kūmara (tātai pukapuka 11023).
http://hana.co.nz/online/ko-wai/
Maie te Tupua
Ako ā-Kākā
- Ka ako ā-kākā i te karakia Maie te Tupua. Ka tākina i roto i ngā mahi a te akomanga i ōna wā anō e tika ana.
Te Tito Karakia
He Kōrero mō te Kūmara (PDF, 12 MB)
Titoa he karakia e whakamihi ana i a Rongo, i a Pani me te kūmara.
Ngā mea e hiahiatia ana
- He Kōrero mō te Kūmara (tātai pukapuka 11023)
- He pepa A3
- He pene whītau
- He papakupu
Ngā mahi
- Pānuitia te pukapuka He Kōrero mō te Kūmara – ā-akomanga, ā-ropū iti, hei mahi takitahi rānei. Matapakia ngā pūrākau mō te taenga mai o te kūmara ki Aotearoa.
- Matapakia ā-akomanga tēnei mea te karakia. He aha te mahi a te karakia? He momo reo mihi te karakia.
- He aha te pūtake o te mihi?
- Mā wai te tuhinga?
- He aha tētahi tapanga mō te tuhinga?
- Kei te whakamihi ki a wai?
-
He aha ngā āhuatanga hei whakamihi?
- Mehemea me āwhina ō ākonga ki te tito tuhinga mihi, ko ngā wāhanga o te rauemi He Manu Tuhituhi, a He Tuhinga Mihi, (whārangi 10–22), hei arataki i a rātou.
- Ka titiro ngā ākonga ki ētahi atu karakia e mōhio ana rātou, e pai ai te whiriwhiri he aha te kaupapa o tēnā, o tēnā.
- I ō rātou rōpū, ka tito karakia ngā ākonga e whakamihi ana i a Rongo, i a Pani me te kūmara. Tēnā tirohia ēnei – he āwhina anō pea kei reira:
- A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa
- He Kōrero mō te Kūmara
- Pōpō
- Te Ara
- Ka whakaaturia e ia rōpū tāna karakia ki te akomanga nui tonu.
Kāore te kūmara e kōrero mō tōna māngaro
E rangona ana tēnei whakataukī i ngā tōpito katoa o te motu. He whakamahara i te tangata kia kaua e pākiwaha, e kōrero mō ōna anō painga. Waiho mā ētahi kē koe e mihi.
Kūmara Tere
Ina kē te māmā o tēnei tohutao! He tere ki te mahi mai, ka mutu he kai tino hauora. Whakamātauria te maha atu o ngā kīnaki. Ka taea ngā mea huhuka, ka taea anō ngā mea mākarakara.
Ngā mea e hiahiatia ana
- he pīni maoa
- he kirīmi kawa
- he pea pango (he avocado)
- he tīhi kua kuorotia
- he tomato kua tapatapahia
- he pāhiri, ētahi au raukikini kua tapatapahia
Ngā mahi
- Āta horoia ngā kūmara.
- Tunua te kūmara ki te ngaruiti mō te āhua 3 meneti.
- I te wā tonu e tunua ana te kūmara, me taka ngā kīnaki.
- Āta tapahia te kūmara wera.
- Purua te kūmara ki ngā kīnaki e pai ana ki a koe.
- Ka taea rānei te tīkaro mai te kiko o te kūmara, ka penupenu tahi ki te pata, te tote me te pepa, ka whakahoki atu ai ki tōna kiri.
- Āta kainga, kia rongo ai koe i te reka!
He Reka te Kūmara
Parāoa Kūmara
Parāoa Kūmara - Tohutohu (PDF, 38 KB)
Kei te pukapuka mā ngā ākonga Te Kūmara – Kātahi nā te kai reka! tēnei tohutao (tātai pukapuka 11024).
E rua ngā wāhanga o te tohutao – ko te tuatahi, ko te kōhua i te kūmara kia māoa; ko te tuarua, ko te mahi tonu i te parāoa.
He tino reka te parāoa kūmara nei ina kainga i te wā e mahana tonu ana. Ki te kore e pau i muri tonu i te putanga i te umu, me tōhi pea, kātahi ka tino reka anō.
Ka mahi takirua ngā ākonga ki te mahi i te parāoa.
Parāoa Kūmara - Tohutohu (PDF, 38 KB)
Ngā taputapu
- He karapu umu
- He kōhua rahi
- He māripi koi
- He oko whakaranu
- He papa tapahi/kotikoti
- He papa tunu/paepae tunu
- He pune rākau
- He taputapu waru rīwai
- He tātari
- He umu
Ngā kai o roto
- Kia 4 ngā kūmara rahi
- 25 g pata
- 150 ml miraka
- 350 g puehu parāoa whakapiki
- 1 tīpune pēkena paura
- He hinu, he pata rānei hei pani i te papa/paepae tunu
- He tote, he pepa
Ngā mahi
- Whakaweraina te umu kia 200˚C te paemahana.
- Waruhia, kotikotia kia rua ngā kūmara.
- Meahia aua kūmara, me te tīpune tote, ki te kōhua, ka tāpiri ai i te wai māori kia ngaro rawa te kūmara ki te wai. Whakakoropupūtia, ka tuku ai kia āta koropupū mō te 15–20 meneti (kia ngohe te kūmara).
- Putua atu te wai o te kōhua, ka penupenu tahi ai i te kūmara me te pata.
- Kuorotia ērā atu kūmara e rua, ka whakaranu ai ki te miraka. Tāpiria atu tēnei ki te kūmara kua penupenua. Whakaranua anō.
- Hoatu he tote, he pepa.
- Tātaria atu te puehu parāoa me te pēkena paura ki te ranunga kūmara. Kauroria, kia oti mai ai he ranunga e taea ana te poke. Me he hāpiripiri rawa, tāpiria atu he puehu parāoa anō (kia paku nei). Me he maroke rawa, tāpiria atu he paku miraka atu anō.
- Putua atu tēnei ranunga ki te papa kua ruiruia ki te puehu parāoa, ka poke ai.
- Weheruatia te pokenga parāoa nei kia rua kē ngā parāoa, ka paku poke anō kia pai ai te hanga.
- Meatia anō ngā parāoa nei ki te papa/paepae kua oti te pani ki te hinu, ka tunu ai mō te āhua 25–30 meneti (ko te tikanga kua piki, kua āhua rauwhero anō te mata).
Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai
E āhei ana te ākonga:
- Te rangahau, te hoahoa, te tārai mai i tētahi atua kiato ki te pungapunga, hei tohu i a Pani, i a Rongo rānei (tētahi o ngā atua o te kūmara).
- Te mahi tahi ki ētahi atu ki te tuhi, ki te hanga whakapaipai, ki te whakaari, ki te whakatū i tētahi whakaari e 3 ōna manga, ko te paki o Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa te kaupapa.
- Te ako me te taki i te karakia Maie te Tupua i ōna wā anō e tika ana.
- Te noho ki te rōpū ki te tito i tētahi karakia e whakanui ana i a Rongo, i a Pani, me te kūmara.
- I mahi ngātahi ngā ākonga ki te tohutohu, ki te whai anō hoki i ngā tohutohu a ētahi atu, e oti mai ai he parāoa kūmara mutunga mai o te reka.