He Kai o te Raumati – Kānga

Te Puna

Atua: Rongomātāne. 

Whakapapa

Te whakapapa o Rongomātane.

Rongomātāne Whakapapa (PDF, 49 KB)

Pūrākau 

Ngā Kōhine e Toru

He mea tuhi nā Rā Pōmare, he mea whakamāori nā Hēni Jacob.

Kei Te Whakatipu Kānga, whārangi 3–9 (tātai pukapuka 710880).

Kua meatia anō hei App, hei PDF hoki:

http://hana.co.nz/online/te-whakatipu-kanga/

Waiata

Ka Pīoioi

Te waiata me ngā kupu kei:

http://www.folksong.org.nz/ka_pioioi/index.html 

He Atua! He Kōrero! 

Te Whakapapa o Rongomātāne 

Hoki ake ki runga

Ako ā-Kākā

Ka ako ā-kākā ngā ākonga i te whakapapa māmā o Ranginui rāua ko Papatūānuku me te tokoono o ā rāua tamariki e mōhio nuitia ana.

Ka moe a Ranginui i a Papatūānuku,
ka puta ko Tāwhirimātea, rātou ko Tūmatauenga, ko Tānemahuta, ko Tangaroa, ko Rongomātāne, ko Haumiatiketike.

Ko Rongo Tēnei … 

Ngā mea e hiahiatia ana

• He whakaahua o ‘Rongo’ mai i roto i ngā moheni (ētahi atu puna whakaahua rānei)
• He kāri mā, ko ngā kupu mō Rongo kua tuhia atu ki runga (he kupu e hāngai ana ki te puna pikitia kua whakakaongia e koe)
• He kutikuti
• He kāpia, he tēpa rānei
• He pene whītau, he penerākau karakara, he penehinu karakara 

Ngā mahi

• Tuhia ētahi o ngā tino kupu o ‘Rongo’ ki ētahi tapahanga kāri mā. Anei ētahi e pai ana:

–   Māra kai 

–   Hua whenua 

–   Kūmara

–   Hua rākau

–   Rongomātāne      

–   Kō 

–   Kāheru

–   Oneone 

–   Āio 

–   Rongo 

–   Mauri

• Whakakaohia ētahi whakaahua e tohu ana i a Rongo (kia hāngai ngā kupu kua tuhia ki ngā whakaahua ka kao mai). Anei ētahi whakaahua pai:

–   Ko Rongomātāne tonu

–   Tētahi waitohu o te rangimārie

–   Ētahi momo huarākau

–   Ētahi momo huawhenua

–   He māra

–   He taputapu ngaki māra, kari māra

• Tuhia te hua o Rongomātāne te atua ki tētahi pepa parauri rahi tonu (he ‘pepa pūtia’, tētahi pepa āhua pērā rānei). Tapahia mai tōna āhua.
• Ka kōwhiria e ia ākonga te pikitia e pai ana ki a ia, ka hoatu e te kaiako te kupu e rite ana. Ka tapahia mai e te ākonga te hanga matua kei tōna pikitia e hāngai ana ki a Rongo. 
• Ka karakarangia e te ākonga tana kupu mō Rongo.

Whakapiria atu ngā whakaahua o Rongo ki te āhua o Rongo i mahia ki te pepa paraone. Whakairia ki te pakitara, me te whakapiri atu i ngā kupu kia karapoti i te whakaahua.  

Ka Pīoioi …

Ākona te waiata, ka hiki ai i tā koutou ake hākari kānga!

http://folksong.org.nz/ka_pioioi/index.html  

Nau mai e Rongo 

Ākona te karakia. Tākina. Me whakatenatena ngā ākonga kia mātua taki i te karakia i te ata, i te ahiahi, i mua anō i ngā kai tahi.

Āta tirohia ngā kupu tauhou:

• Tau
• Nau
• Āio
• Hua
• Rehua 

He Ngohe mō ngā Wāhanga Kupu

He Hītoki Tahi me ngā Wāhanga Kupu

• Whakamārama atu ko te hītoki tahi me te whakahua wāhanga kupu te mahi.
• Whakamaharatia atu he aha tēnei mea te wāhanga kupu. Whakatauiratia atu te mahi ki a rātou.
• Mehemea e mārama pai ana rātou ki te mahi, māu pea te kupu e whakahua, me te whakatauira atu i te hītoki, kātahi ka whai mai ko tā rātou mahi.
• Whakamahia ngā kupu o te karakia.  

He Oma ki te Wāhanga Kupu

• Ki waho tēnei kawea ai.
• Whakanōhia he 1 ki tētahi wāhi, he 2 ki tētahi atu, he 3 ki tētahi wāhi tuatoru.
• Hāparangitia atu tētahi kupu. Ko tā rātou, he oma ki te tau e tohu ana i te maha o ngā wāhanga o taua kupu. 
• Āta whakahuatia te kupu, me te wāwāhi i ōna wāhanga. 

He Paki Wāhanga Kupu

• Me paki (ā-ringa nei) ngā wāhanga o te kupu Rongomātāne, arā, Ro-ngo-mā-tā-ne (kia rima anō ngā paki). Tonoa ngā ākonga kia paki tahi ki a koe … engari kia āta haere!
• Ka porohita te tūtū mai o ngā ākonga. Ka pakia haerehia ngā wāhanga o ngā ingoa o ngā ākonga. Kia mātua mōhio ngā ākonga e hia ngā wāhanga o te ingoa o tēnā me tēnā.  
• Whakarārangihia ngā ākonga i runga anō i te maha o ngā wāhanga kupu kei o ō rātou ingoa. Me pēnei: “E uru ki te rārangi mehemea kotahi te wāhanga kupu o tō ingoa. E uru ki te rārangi mehemea e rua ngā wāhanga kupu o tō ingoa ….”

Me pēnei kē rānei te kōrero: “Mehemea 1/e 2/e 3 ngā wāhanga kupu i tō ingoa, e uru ki te rārangi.”

• Ka pai pea tēnei mahi i te wā e whakarite ana te akomanga ki te puta ki waho, ki te kai, ki te aha atu rānei, ā, e tika ana kia whakarārangi rātou i a rātou. 

Hoki ake ki runga

He kai kei aku ringa 

• Practice the whakataukī with the whole class and learn it by heart. Talk about what it means and when it can be used.
• Students draw around their hand and forearm on a large sheet of paper and colour it in with crayons and/or felt pens.

Glue the hand/arms around the edges of a larger piece of paper that has the whakataukī on it – He kai kei aku ringa.

Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai

• E āhei ana te ākonga:

  • Te taki i tētahi whakapapa māmā o Ranginui rāua ko Papatūānuku me ētahi o ā rāua tamariki e ono. 
  • Te whai wāhi ki tētahi arotakenga toi ā-akomanga. Ka whakawā ia ākonga i tāna ake mahi toi, mā te whakautu i ēnei pātai (ētahi atu pātai rānei ka whakaritea e koe):

  –   He aha te mea pārekareka katoa o tēnei ngohe hanga mahi toi ki a koe?

  –   He aha ki a koe te mea pai katoa o tāu ake mahi toi?

  –   He aha tētahi mea hou i ākona e koe i te hanganga o tēnei mahi toi? 

Kānga 

Ngā Kōhine e Toru

• Pānuitia atu te kōrero Ngā Kōhine e Toru.Kei Te Whakatipu Kānga, whārangi 3–9 (tātai pukapuka 710880). Kua meatia anō hei App, hei PDF hoki: http://hana.co.nz/online/te-whakatipu-kanga/

Te Whakatipu Tauawhiawhi

• Matapakia te āta whakatipu tahi i ētahi momo kai e tautoko ai tētahi momo i tētahi. Pānuitia anō te kōrero Ngā Kōhine e Toru.
• Mahia he ipu whakatō kai ki ētahi pākete iti te utu ($1 noa iho pea te utu i te toa rua tāra) kua wiria ētahi kōhao ki te tou. He kōhatu ka hoatu ki raro rawa o te pākete. Ki runga ake i ngā kōhatu, ko tētahi oneone mōmona e pai ana hei whakatipu kai ki te ipu, ā, he kakau pātītī maroke ki runga rawa hei pupuri i te wai, hei tāmi i ngā tarutaru.    
• Ka taea hoki e ngā ākonga te hanga ā rātou ake ipu tuku wai – me pātara miraka noa e 2L te rahi ka kōwiria he kōhao ki te taupoki. 
• Mahia he tohu mō te māra ki ngā kōhatu papatahi – peitahia he whakaahua o te huawhenua e tika ana ki te kōhatu, tuhia rānei te ingoa o te huawhenua ki runga, ki te pēne tuhi pūmau, ka whakanoho ai ki te taha o te huawhenua tika.
• Whakatupuria te pīni, te kamokamo me te kānga ki ngā pākete e toru, ka whakatūtū ai i ngā pākete kia piri tata. Ka taea rānei te whakatipu ngā kākano ki te pārekereke i te tuatahi – he pai te pae hēki kua whakakīia ki te oneone hei pārekereke. Kia pihi ake, ka whakawhitia ngā pihi nei ki ngā pākete.
• Ka whakanōhia ngā pākete ki tētahi wāhi mahana. Kia auau anō te hoatu wai ki ngā pākete, kia matomato ai te tupu.

Kupu tāpiri

• Ka noho te kakau o te kānga hei arawhata mō te pīni. Ko tā te kamokamo, he whakamarumaru i te whenua i ngā rā roa o te raumati, kia kore ai e tere maroke; ko tā ngā pīni, he whakamau atu i te hauota ki te oneone hei whakamōmona i te whenua.
• Kei Te Whakatipu Kānga ngā tohutohu mō te whakatipu i te kānga.

He Kānga te Kai!

Whakamātauria ēnei tohutao. Whāia rānei ko ā koutou ake. Ko tōna mutunga iho, he hākari kānga! 

He Tunu Kānga Papā ki te Ngaruiti

Ngā mea ka hiahiatia

• He kākano kānga papā
• He hinu
• He tote
• He pēke pepa
• He oko iti 

Ngā mahi

• Ki tētahi oko iti, poia/kauroria he hāwhe kapu kānga papā, he ½ tīpune hinu me te kini tote.
• Kuhuna atu te kānga ki te pēke pepa parauri. Pōkaihia te waha o te pēke.
• Hei whakamau i ngā kokonga o te pēke, pōkaihia whakararohia ngā kokonga, me te tīhae i ētahi paki iti. Pōkaihia anō hoki ko aua paki iti (tirohia te whakaahua i raro nei).
  Mā konei e kore ai e tuwhera te waha o te pēke i te wā e pāhūhū ana te kānga.
• Tunua ki te ngaruiti mō te āhua 2 meneti (tērā ka paku poto ake, ka paku roa ake rānei – kei te āhua tonu o te kaha o tō ngaruiti).
• Ina rongo koe kua iti haere ngā pahūtanga, kua tata rite. Kaua e waiho te kānga kia tunu tonu, ka haere ai ki wāhi kē! 

Corn on the Cob – stove top

Te Kānga e Mau Tonu ana ki te Tōpuku – te tunu ki te tō

Ngā mea e hiahiatia ana

• He kānga e mau tonu ana ki te tōpuku
• He tote
• He kōhua rahi

Ngā mahi

• Whakakīia te kōhua ki te wai. Tāpiria atu he tote, ka whakawera ki te tārahu kia koropupū.
• Tangohia ngā peha me ngā miro hāpiripiri o te kānga.
• Raua atu ngā kānga ki te kōhua. Kia koropupū anō te wai, taupokina, ka whakaweto ai i te tārahu. 
• Waiho mō te 10 meneti, kātahi ka putu atu i te wai.
• Tukuna ki te tēpu hei kai, ko te pata hei hoa! 

Ka taea rānei te pēnei:

• Kōhuatia tahitia te kānga, tētahi 100gm pata me te 1 kapu miraka. Arā kē te reka! 

Te Tunu Kānga ki te Ngaruiti

Ngā mea e hiahiatia ana

• Te kānga e mau tonu ana tōna peha
• He ngaruiti
• He tītāora
• He māripi koi

Ngā mahi

• Raua atu te kānga ki te ngaruiti. 
• Kia 4 meneti e tunua ana, kia 100% te kaha o te ngaruiti.
• Ko te tāora kāuta, ko te karapu pupuri kōhua rānei hei āwhina i a koe ki te tango mai i te kānga i te ngaruiti. Tapahia atu te pito whānui o te kānga.
• Tīhorea mai te peha me ngā miro hāpiripiri. 

He Tunu i te Kānga ki te Rorerore

Whakatakotoria ngā kānga e mau tonu ana ngā peha ki te rorerore. Kia āhua 15–20 meneti e tunua ana. 

Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

• Te whakaoti i tētahi ngohe aroā whakarongo e pā ana ki Ngā Kōhine e Toru.
• Te tuku pūrongo mō te raupapa o ngā mahi e whakatipuria ai he kai tauawhiawhi. He pūrongo ā-waha pea, me ōna anō whakaahua ā-kāmera, ā-tuhi, he kōhatu paki rānei hei tautoko, hei ārahi i ngā kōrero.
• Te whai wāhi ki te tū tōpū a te akomanga ki te kawe i te karakia me te waiata i te ‘Hākari Kānga’.
• Te whakaraupapa i ētahi whakaahua hei whakaatu i te raupapa tika o ngā mahi o tētahi tohutao.
• Te mahi takirua ki te kawe i tētahi whakaaturanga ā-waha mō te kai kua tunua e rāua mō te hākari.  

Hoki ake ki runga