Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


Kāinga whakaterenga

Tirohia mā te reo: Māori | Ingarihi

Te tohunga

Tērā tētahi tohunga, he tangata i whakaakongia ki ngā āhuatanga o ngā whare wānanga o mua. Ko tōna whare i waenga i te pūihi Māori, e tāwharau ana i ngā hiwi, i runga ake i tētahi nohanga i te taha o te takutai.

Kua roa kē te tohunga e noho ora tonu ana, e kī ana i te tūmatarau me te mātauranga o te ao tukupū, arā, o ngā tātai whetū, o te whakatere moana, o te ao taiao, o ngā rākau, o ngā tipu, o ngā rongoā hoki. Koinei ngā taonga tuturu i tukua iho ki a ia, mai i ngā tohunga o mua i a ia. Heoi, kua hipa aua wā, kua ngaro hoki ērā momo mātauranga. Kāore noa iho ngā tāngata o taua wāhi e tino pā mai ki te tohunga nei, kāore rānei e hiahia ana ki āna tohutohu. Kua kore kē rātau e pātai mai mō ngā rongoā, mō te wā hī ika, me ngā tohu huarere hoki. Kua tīkina e rātau ēnei tohutohu mai i te nūpepa, i te pouaka whakaata, me ngā waerehe. Kua kore e kitea ēnei tū āhua, kua ngarongaro haere mō ngā rā e heke mai ana.

Ā, pau noa ngā tau ka kitea ngā panonitanga o taua hapori nohanga, e kōkiri whakamua ana. Ka tuwhera tētahi toa hou, ka hangaia ngā rori hou e māmā ai te uru mai me te puta atu i te nohanga nei, ā, ka hāngai hoki he hōro hou mō te kura. Engari i noho tonu te tohunga ki te mahi i āna mahi ake, i ngā mahi i akona e ia, ā, ki te whakarongo ki ōna moemoeā, me tōna mōhio he kōrero tohutohu ērā mai i ōna tīpuna.

I ētahi wā ka heke mai te tohunga nei ki te nohanga ki te hī ika, ki te tirotiro haere i ngā toa hou, mēnā e hiahia ana a ia ki te hokohoko mea māna. Nā te mōhio o ngā mātua me ngā kaumātua o te hapori ki a ia, ka pōhirihiritia a ia, engari anō ngā tamariki kāore i aro i a rātau ko wai a ia.

Ka kataina a ia e ētahi o ngā tamariki rā, nā tana hīkoikoi poka noa me tana hamumu ki a ia anō. Ka hangaia e rātau tētahi kēmu, ko te ingoa ko 'Koroua rorirori', ā, kua whaiwhai haere rātau i a rātau anō, me te toro o ngā ringaringa.

I tētahi ata e tākaro ana tētahi taitama ko Turi tōna ingoa, i taua kēmu rā me ōna uri i waho i te toa. Kua kite kē rātau i te koroua rā e hoko parāoa ana. Ka kite atu a Tama, te matua o Turi, i ngā mahi a tana tama me ōna uri, ā, ka kōhetetia rātau. Nā tōna kaha pukuriri, ka tohutohua rātau kia noho ki runga tūru i waho tonu i te toa rā, ki te tatari kia mutu te hokohoko a te koroua rā i āna mea. I te putanga mai o te tohunga rā, ka rere atu a Tama ki te hongi i a ia, ka hoatu he huarākau māna. Ka tūngou atu te tohunga ki a ia, ka menemene atu, kātahi ka huri ake ki ngā tāhae rā e noho ana i mua i a ia. Ka tū ake tana ringa i mua i ngā tāhae rā, ka toro ōna matimati, ka hamumu ki a ia anō. Ka huri ake tana aro ki te ara i haere mai ia, ka hoki.

Ka noho wahangū ngā tamariki. "I te aha kē a ia?" te pātai a Turi. "I te whakamau karakia ki a mātau," te kī a tētahi o ōna uri. Ka tirotiro haere rātau ki a rātau, me te putē o ngā whatu, ka whāwhā haere rātau i a rātau anō ki te tiro mēnā kua rerekē rātau i nāianei. Ka noho iho a Tama ki ō rātau taha.

Ka whakamārama atu a Tama ki a rātau, "He rite tonu a ia ki tētahi tākuta e mōhio ana ki ngā momo āhuatanga katoa, pērā i ngā tohu huarere, te whakatere waka, me ngā rongoā. Ko tāna mahi i ngā rā o mua he āwhina i te hapori kia noho ora ai, ki te matapae hoki i ngā tū āhuatanga mō ngā rā e heke mai ana. Arā noa atu te mana o āna mahi tūmatarau."

Ka tau te āhua o te whakamā, o te mīharo ki ngā kanohi o ngā tamariki.
"Ākene ka pukuriri a ia ki a mātau?" te pātai a Turi ki tōna matua.
"Ki taku mōhio, e kāo," te whakautu a tōna matua. "He whakaaro ake anō pea ōna."
"Ākene ka taea e ia te matapae i ngā nama Lotto," te kī a tētahi o ngā kōtiro.
Ka nui ake ngā whatu o ngā tamariki.
"Ki taku mōhio, kāore pea a ia e whakaaro ana ki te moni," te kī a Tama, "ā, ko tāku, me whakamana koutou i te koroua rā inā kite ana koutou i a ia."
Tere tonu te whakaae o ngā tamariki rā.

Hoki ake ki runga

I te pōuri kē te tohunga i tōna taenga atu ki tōna kāinga i taua ahiahi rā. Ko te mea pai o taua rā, ko te hongi i te taitama, tē aro hoki i a ia ko wai, me ngā kanohi o ngā tamariki, e mōhio ana a ia ko ngā kanohi o ngā rā e heke mai ana. Ka pōuri a ia i te whakaaro ake ki ngā rā e heke mai ana.

Kua whakatata mai te wā o Matariki, ā, i ngā tau o mua he kaha ngā tāngata ki te whakanui i taua wā o te tau. Engari kua hori kē ērā wā, kāore rā ngā tāngata o nāianei e whakanui ana i te tau hou. Kaua ko te tau hou Māori.

Kua ngenge te tohunga, kua mokemoke hoki, ka huri ōna whakaaro ki ōna hoa me ōna uri kua mate atu, ki te wā e tamariki tonu ana ia, ki ngā akoranga anō hoki o ngā tīpuna. Kātahi ka aro i a ia, kua tau mai te pōuri ki a ia nā te mea ko ōna whakaakoranga katoa ka ngaro atu i tōna taha, inā mate ana ia. I taua wā tonu ka whakatau ake te koroua rā, ka ara ake ana a Matariki i te paerangi ki te rāwhiti, hei tohu i te tau hou Māori, kua rite tana haere ki Rarohenga. E whakapae ana ia, koinei te wā e mate ai ia.

Pau noa ngā wiki he hīkoi te mahi a te tohunga nei i te ara atu i tōna whare ki tētahi wāhi e hāereere ai ia i ngā wā katoa. He wāhi mārakerake i te tihi o te hiwi, e anga atu ana ki te nohanga, ā, ki te moana tuauriuri hoki tae atu ki te paerangi. I taua wā, he hanga moenga te mahi a te tohunga rā, he moenga mānuka, he moenga rarauhe. Koinei te wāhi e hī ake ia i tōna hā whakaoti atu, e ngaro atu a ia i tēnei ao kikokiko.

I te wā e whakareri ana te tohunga rā i ōna āhuatanga, e whakareri ana hoki te hapori rā ki te whakatuwhera i tō rātau hōro hou mō te kura.

I tētahi pō, ka moemoeā te tohunga. Nā, ko tōna moemoeā ehara mō te ao e tatari mai ana ki a ia i tua, engari mō tētahi taniwha, he mokonui e rū ana, e takahurihuri ana i te whenua. Kātahi ka puea ake i ngā papanga oneone, kohatu hoki, ka tīhaea e te taniwha rā te whenua. Ka puta ake te taniwha rā i te rua, ka rere tika tonu ki te nohanga, e turaki ana i ngā kāinga, i ngā māra, i ngā tāngata hoki, papahoro katoa te wāhi rā i a ia, i mua i tōna tomohanga atu ki te moana. I muri mai i a ia, ka puta ake tētahi ngaru taiāwhio, ka toia ngā mea kāre i turakina e te taniwha, ki waho atu ki te moana. I mau atu te hunga i te nohanga tonu, ka kawea ki te tai, ki reira toremi ai. Kotahi noa iho te tama e tū mai ana i runga i te moenga mānuka, i te moenga rarauhe e toro ana i ōna ringa ki mua i a ia, e kumu ana ōna ringa. Ka toro atu ngā ringa o te tama, ka ruia ngā kākano i ngā kapu o ōna ringa e te hau.

Ka oho ake te tohunga rā i tōna moe, me te haukū i te werawera. Kātahi anō ka pērā te kaha mārama o tētahi kitenga. I taua ata, tērā i te hīkoi atu ki te wāhi mārakerake rā, ka heke kē te koroua rā ki te nohanga i raro.

Ka tae atu te tohunga nei ki te kura, i muri tata tonu i te whakatuwheratanga o te hōro. Ka hīkoi tika atu ki te atamira, i te wā e kapu tī ana ngā tāngata.

"Me wehe atu koutou i tēnei wāhi, kia tere, ka turakina ō koutou kāinga, ka maha hoki ngā tāngata ka mate!" me tana kōrero atu ki roto i te hopu oro.

Ka noho wahangū ngā tāngata, ka huna hoki ētahi o ngā tamariki i ngā tuarā o ō rātau mātua. Ka kata hoki ētahi ki a rātau anō, ka huri kē ētahi i ō rātau tuarā, e kore rātau e aro ki a ia.

"Haere i nāianei, i te wā e pai ana," ngā kupu whakaoti a te tohunga rā, i mua i te taenga atu o te tumuaki ki te atamira. Ka hoatu e te tumuaki he kapu tī ki te koroua, engari kāore i aro atu. I puta tonu atu a ia i te hōro, ka haere.

Hoki ake ki runga

Ka oma atu a Turi ki te tohunga rā i mua i tōna wehenga atu i te kura.
"He aha koe i kōrero pēnā ai?" te pātai a Turi.
Kāore tonu te koroua e hiahia ki te whakautu i tana pātai, engari i tōna huringa atu, ka mōhio ia koia te tama i tōna moemoeā.
"Māu tonu te kōrero," tana kī, "Māu tonu e whakamārama atu, i te wā e pai tonu ana."
"Kāore rā rātau e aro mai ki a au," te komekome a Turi.
"Kia kaha koe."
"Me pēhea hoki?"
Ka taka ngā amuamu a Turi ki ngā taringa turi. Ko tāna noa iho, he mātakitaki i te tohunga rā e hoki haere ana ki ngā hiwi.

Ka hoki atu a Turi ki te hōro, ki tōna rōpū kapa haka e tū mai ana i runga i te atamira ki te whakangahau. Kāore he kōrero i puta mō te koroua rā, anō nei kāore ia i tae atu. Engari kotahi noa iho te whakaaro o Turi, ko tērā. Ka mutu te mahi ngahau a te kapa haka, me te pakipaki a te hunga mātakitaki, ka hīkoi atu a Turi ki mua o te atamira.

"I ngā wā o mua, whakarongo ai ngā tāngata ki taua koroua rā, i whai mana ia i aua wā," te kī a Turi i roto i te hopu oro. Ka tīmata te kōrerorero haere a ngā tāngata, ka haere tonu ngā kōrero a Turi. "Me whakarongo kē tātau ki a ia, koia te karere whakatūpato i a tātau." Kāore a Turi i noho mō ngā mahi whakangahau, i hoki kē a ia ki te kāinga.

I taua pō rā, ka noho a Tama ki te pito o te moenga o Turi, ka kōrero ki a ia.
"Whakahīhī katoa au i a koe i tēnei rā, i tō kaha ki te tautoko i tētahi atu, ki te whakaputa hoki i ō whakaaro."
"Engari, kāore noa iho he take, kāore ētahi i whakarongo mai ki a māua," te kī a Turi.
"Ā, me kī ko te kōrero kē, i rongo tonu ētahi, ka kōrero mātau mō te koroua rā. He tika tāu, i whai mana te tangata rā i ngā wā o mua."
"Ki ō whakaaro, he pōrangi a ia? Koina te kī a ētahi ki a au."
"Ki taku mōhio, e kāo, he pōnānā pea, ko te mea kē, i whakaaro ake mātau nā te rahi o ngā kai i toe mai, me hari atu ki te hiwi kia kai tahi ai tātau katoa. He aha ō whakaaro?" Harakoakoa ana a Turi, ka tīraha i roto i tōna moenga me tana whakaaro ake mō te rā āpōpō.

I te taenga atu o te iwi ki te kāinga o te tohunga rā, kua kore kē he tangata o taua whare, ka haere tonu atu rātau ki te wāhi mārakerake, ki reira rātau kai ai.

Ka kitea e rātau te koroua rā e noho mai ana i te taha o tōna moenga mānuka, moenga rarauhe. Kāore tonu te hunga i pātai atu, engari i noho noa iho ka tīmata te tohatoha haere i ngā kai.

He menemene noa iho te mahi a te tohunga rā i a ia e mātakitaki ana i ngā tamariki e omaoma haere ana i ngā pātītī roa, ki ngā mātua hoki e kōrero ana, e katakata ana hoki. Ka hoki ōna mahara ki ngā wā o mua. Kāore anō ētahi o ngā mātua kia tae ki tēnei wāhi mai rā anō i a rātau e tamariki ana. Koakoa katoa ana rātau i te hoki o ngā mahara.

I te wā e whakangā katoa ana rātau, ka rū te whenua. Ka tioro ngā tamariki, ā, i te wā e kohikohi ana ngā mātua i a rātau tamariki, ka rū anō te whenua. Kātahi ka tino kaha te rū, pore ana rātau ki te whenua. Waimarie hoki rātau i te wāhi e tū nei rātau, he wāhi kāore i horo, pērā i te whārua o raro. Ka mutu ana te rū, ka titiro iho ngā tāngata ki raro, ki tō rātou wāhi noho ki ngā pānga o te rū. E noho papatahi mai ana ngā kāinga, kua hinga kē te hōro hou o te kura, kua pākarukaru katoa ngā rori. Kāore noa iho e mōhiotia he nohanga i reira. E taki auē ana ngā mātua me ā rātau tamariki anō, kāore e taea te aha, he tiro noa iho ki raro ki ō rātau kāinga i turakina.

Kua pau kē te hāora, kātahi rātau ka anga atu ki te moana, ka kitea tētahi ngaru nunui e ahu whakauta mai ana. Ka tere mai te ngaru taiāwhio ki te takutai, ki te whenua hoki, ā, ko ngā kāinga kāore anō kia turakina ka wāhia kia maramara rā anō. Ko ērā o ngā mea kāore i wāhia, i kawea whakawahotia ki te moana. I te wā paku noa, kua rerekē katoa te ao e mōhio nei te iwi, ka noho rerekē mō ake tonu atu.

Mō te tau i muri mai, ka noho taua hapori rā ki te hanga anō i tō rātau nohanga. Mai i te rā o te rū, ka waiho atu e te tohunga tana whāinga ki Rarohenga ki te taha. Kua huri kē tōna aro ki tōna iwi. Ka noho a ia ki te whakaako i ngā tikanga tawhito mō te whakatō kai, ngā rongoā, ngā pakiwaitara mō ngā whetū e whakaawe nei i te taiao me te noho o ngā tāngata ki tēnei ao. I noho tahi katoa rātau, ngā mātua, ngā tamariki, ngā kaumātua hoki, ki te ako, kātahi ka whai kaha anō te iwi. Ko Turi tonu te mea i tino aro atu ki ngā whakaakoranga o te tohunga rā, pau noa ngā hāora e noho ana a ia ki te taha o te koroua rā, he whakarongo, he akoako ngā mahi.

Pau noa te rua tau, ka whakanuia e rātau tō rātau koroua, tohunga, mō ngā taonga tūturu i tukua e ia. Mōhio ana te koroua kua honoa ngā rā o mua, ki ngā rā o nāianei, ā, ki ngā rā e heke mai ana hoki. Kua rongo hoki a ia i te harakoa, kua noho āio hoki tōna manawa.

Nāwai rā, ka moemoeā te tohunga rā mō te hunga e mōhio ana a ia i te wā e tamariki tonu ana. Mōhio ana a ia, kua tae te wā tika mō tana haerenga. Ka hangaia e te tohunga tōna moenga mānuka, rarauhe i te tihi o te pari, ā, i te aranga o Matariki i ata hāpara, ka wehe atu ia ki te ao o te wairua.

Ko ētahi o ngā pakiwaitara me ngā whakaakoranga o ngā tīpuna i ngaro atu i taua rā, ka kore e kitea anō, e mōhiotia anō rānei. Heoi, ko ngā kākano mātauranga i tuarihia e te tohunga rā, i tō ki ngā hinengaro o te hunga rangatahi pērā i a Turi, kia noho tonu ngā tikanga tuku iho mō ngā rā e heke mai ana.

Hoki ake ki runga



Footer: